Recente uitbraken van door insecten overgedragen virusziekten in Europa:
Wat is de status van het dierenwelzijn?
Door Alice Laurens

Klimaatverandering en het uitbreken van tropische, door insecten overgedragen, virusziekten in nieuwe gebieden.

Klimaatverandering, maar ook antropologische factoren zoals langeafstandsreizen en commerciële handelsrooutes, worden in verband gebracht met de recente vestiging van exotische, door vectoren overgedragen ziekten in nieuwe geografische gebieden. In het bijzonder de recente opkomst van blauwtong (BT) en epizoötische hemorragische ziekte (EHD) bij runderen en schapen in West-Europese landen.^2,3 EHD en BT zijn beide niet-besmettelijke, door insecten overgedragen virussen, die worden overgedragen door Culicoides knutten.

De virussen die verantwoordelijk zijn voor deze seizoensgebonden ziekten, respectievelijk EHDV (Epizoötisch Hemorragisch Ziektevirus) voor EHD en BTV (Blauwtongvirus) voor BT, behoren tot dezelfde Sedoreoviridae-familie.¹ Aangezien EHD en BT door vectoren overgedragen ziekten zijn, is hun verspreiding inherent verbonden aan de verspreiding van volwassen vrouwelijke Culicoides-knutten. Deze verspreiding is de afgelopen jaren aanzienlijk geëvolueerd, vermoedelijk vooral onder invloed van de opwarming van de aarde.

Oorspronkelijk komt de geografische spreiding van EHD en BT overeen met gematigde en tropische klimaten die een leefomgeving bieden aan geleedpotige vectorpopulaties zoals Culicoides, welke talrijk zijn van het midden van de zomer tot laat in de herfst.

Het is bekend dat factoren zoals temperatuur, het genotype van zowel het virus als de knut, en mogelijk andere omgevingsvariabelen zoals luchtvochtigheid de vectorcompetentie kunnen beïnvloeden. Dit betekent het vermogen van Culicoides om de virussen die verantwoordelijk zijn voor EHD en BT over te dragen.^2,3 

Naast de invloed op de vectorcompetentie beïnvloedt temperatuur ook andere factoren, zoals de overleving van de vector, de extrinsieke incubatieperiode (EIP) – de tijd die  het virus nodig heeft om zich binnen de vector te ontwikkelen – en de intervallen tussen bloedmaaltijden. Er zijn aanwijzingen dat hogere temperaturen de EIP verlagen, wat de overdracht van EHDV gedurende langere perioden ten goede komt.²

Klimaatverandering wordt daarom gezien als een mogelijke oorzaak van de bredere geografische verspreiding van Culicoides, waardoor de opwarming van de aarde een belangrijke factor is om in overweging te nemen bij het begrijpen van de vestiging van traditioneel exotische ziekten zoals EHD en BT in nieuwe geografische gebieden.

De verspreiding van knutten door de wind is een andere omgevingsfactor waarmee rekening moet worden gehouden bij de vestiging van EHD en BT in nieuwe delen van de wereld.¹ Knutten zijn vrij klein in vergelijking tot andere geleedpotige vectoren: door hun kleine formaat kunnen ze snel en passief over lange afstanden verspreid worden door heersende winden.  Modelleringsstudies hebben aangetoond dat er een positieve relatie bestaat tussen de winddichtheid en de dichtheid van de vriusgevallen van BT virus.⁴

Een ander element dat de bredere geografische verspreiding van BT en EHD verklaart, is de plasticiteit van de virussen die verantwoordelijk zijn voor deze ziekten. Het EHD-virus bijvoorbeeld lijkt te overleven en zich aan te passen aan verschillende omgevingsomstandigheden; deze adaptieve evolutie wordt ondersteund door de vele genetische variaties tussen EHD-virusstammen die waarschijnlijk het gevolg zijn van mechanismen van genduplicatie, mutaties en recombinatie.¹

Overeenkomsten in klinische resultaten vragen om gezamenlijke welzijns- en productiviteitsoverwegingen

Beide aandoeningen vertonen overeenkomsten in het klinisch beeld, met name de aanwezigheid van orale laesies, die het welzijn en de productiviteit van runderen en schapen drastisch beïnvloeden.^11,12

Het klinisch beeld van EHD in rundvee kan variëren afhankelijk van de vorm van de ziekte. 

De subacute vorm vertoont:

• zweren in de mondholte en het spijsverteringsstelsel
• zwelling van de tong
• overvloedig speekselen
• kreupelheid

wat vaak pijn en een verminderde melkproductie veroorzaakt.

Bij de acute vorm, wordt EHD gekenmerkt door:

• schade aan de bloedvaten en coagulopathie, wat leidt tot multifocale bloedingen.

Blauwtong treft zowel de gedomesticeerde als de wilde herkauwers¹¹, waarbij schapen meer klinische symptomen tonen, Bij zeer vatbare schapen kan de morbiditeit oplopen tot 100%. Het sterftecijfer is gemiddeld 2-30%, maar kan oplopen tot 70%.¹¹ 

Klinische tekenen van blauwtong bij schapen zijn onder andere:

• zweren in de mond en neus
• oog- of neusuitvloeiing
• zwelling van de lippen, tong, hoofd en nek.

Ook runderen kunnen worden getroffen, met een verminderde productiviteit tot gevolg. Orale laesies die vaak voorkomen bij zowel EHD als BT kunnen extreem pijnlijk zijn voor de getroffen dieren. Het duurt enkele weken voordat ze genezen zijn en ze kunnen niet eten en drinken, wat hun welzijn ernstig aantast en snel leidt tot anorexia en conditieverlies (zie foto 1).

Foto 1 – Erge extensieve ulceraties op tong en neus in een kalf besmet met EHD (foto credits: George Stilwell)

Deze slopende en pijnlijke ziekten hebben aanzienlijke economische gevolgen, vanwege de lange hersteltijden en de onvermijdelijke negatieve impact op zowel het dierenwelzijn als de productiviteit van de dieren (verminderde melkproductie, beschadigde wol, reproductieverliezen), evenals de aanzienlijke psychologische impact op de veehouders. 

Vaccinatie

Vaccinatie is niet altijd een optie. Er is momenteel geen toegelaten vaccin tegen EHD in Europa. Frankrijk heeft alleen een vaccin tegen EHD (Hepizovac, Ceva) goedgekeurd voor noodgebruik op 6 augustus 2024.^6bis Ook voor BT is er geen goedgekeurd vaccin.

Om de verspreiding van het virus tegen te gaan, zijn drie momenteel niet toegelaten vaccins tegen de BTV-3 virusstam (Bultavo 3, Boehringer Ingelheim; Bultavo 3, Boehringer Ingelheim; Syvazul BTV3, Syva) goedgekeurd voor noodgebruik^13,14 in Nederland, Duitsland, België en meer recentelijk in het Verenigd Koninkrijk.  

In Frankrijk¹⁵ maakten noodgoedkeuringsprocedures eind juli 2024 ook de uitrol van vaccinatieplannen met twee vaccins (Bultavo 3, Boehringer Ingelheim; Bultavo 3, Boehringer Ingelheim) tegen het BTV-3-serotype mogelijk. 

Deze vaccins werken onderdrukkend, niet preventief, wat betekent dat ze niet voorkomen dat dieren besmet raken of besmettelijk zijn, hoewel de klinische symptomen mogelijk worden verminderd.¹⁴ Alle controles op trasnport en handelsbeperkingen zijn daarom nog steeds van toepassing op gevaccineerde dieren. Het is ook vermeldenswaard dat andere serotypes van het BT-vaccin dan BTV-3 geen kruisbescherming bieden, waardoor het moeilijk is om de uitbraak te bestrijden die zich verspreidt naar immunologisch naïeve vatbare soorten.¹⁶

Preventie- en controlemaatregelen omvatten actieve controles van zowel de activiteit van insectvectoren als van mogelijk aangetaste dieren. Quarantaine en/of transportrestricties worden vaak ook toegepast om de kans op vectoroverdracht te verkleinen. Als een geval bevestigd wordt en de verspreiding lokaal beperkt wordt, kunnen dieren geruimd worden om verspreiding van de ziekte te voorkomen. In Europa is het beheer van BT gereguleerd en onderworpen aan facultatieve eradicatieprogramma's.

Aangezien we nu te maken hebben met meerdere nieuwe uitbraken van EHD en BT gevallen in Europa, als gevolg van een sterke toename in Culicoïdes activiteit en virusverspreiding, en ondanks vaccinatie-inspanningen, moeten dierenartsen en veehouders deze ziekten opnieuw blijven bestrijden, om de risico's die ermee gepaard gaan te beperken, terwijl pijnbestrijding een prioriteit wordt.